Juliusz Słowacki napisał Balladynę w 1834 roku w czasie pobytu w Szwajcarii. Po raz pierwszy utwór wydano w Paryżu w 1839 roku. I w tym też roku Słowacki dedykował go Zygmuntowi Krasińskiemu, którego nazwał w adresowanym do niego liście „kochanym poetą ruin”.
Balladyna to dramat w pięciu aktach, który najczęściej określa się jako tragedię. Charakterystycznym bowiem dla tego gatunku wyróżnikiem jest toczący się we wnętrzu bohaterów spór między chęcią realizacji pragnień a przyjęciem tego, co niesie im los. Drugim wyróżnikiem jest nieuchronny upadek bohatera.
Balladyna jest dramatem romantycznym z elementami baśni poetyckiej, ale można w niej dostrzec również elementy kryminału, melodramatu, komedii, moralitetu, a nawet teatru absurdu. Maria Janion określiła utwór Słowackiego najwspanialszym w literaturze polskiej utworem – wcieleniem ironii tragicznej romantyzmu.
W liście do matki poeta porównywał swą sztukę do starej ballady […], przeciwnej zupełnie prawdzie historycznej, czasem przeciwnej podobieństwu do prawdy. W Balladynie przeplatają się bowiem wątki i wydarzenia o bardzo różnorodnym charakterze:
Akcję umiejscowił Słowacki gdzieś „koło jeziora Gopło”, a nadgoplańska kraina to miejsce o wyjątkowym dla naszej historii znaczeniu. Tam mają korzenie najstarsze polskie legendy, zarówno te o Lechu i gnieździe białego orła, jak i te o Piaście i Popielu, którego zjadły myszy.
Opisane w utworze wydarzenia rozgrywają się w ciągu czterech dni, w czasach przedhistorycznych i w czasie baśniowym („za czasów bajecznych”), czyli u zarania słowiańszczyzny. Wspominane są imiona Piasta i Popiela, legendarnych władców dawnych ziem, które stały się kolebką polskości, a Pustelnik – jedna z postaci dramatu – okazuje się być wygnanym przez podstępnego brata królem Popielem III.
Czynnym świadkiem wydarzeń, a czasem i czynnikiem sprawczym ludzkich działań, jest natura.
W utworze wykorzystany jest znany baśniowy motyw: władca szukający kandydatki na żonę trafia do skromnej chatki pod lasem, gdzie mieszka uboga wdowa i jej dwie piękne córki: Balladyna i Alina.
Książę nie potrafi wybrać, obie panny bardzo mu się podobają. Jedna, ciemnowłosa z oczami jak węgle; druga, smukła, wdzięczna blondynka o gołębim sercu. Za namową matki dziewcząt ogłasza więc konkurs zbierania malin – która panna więcej malin zbierze, tę za żonę wybierze.
Występna Balladyna zabija pracowitą i sumienną siostrę, zabiera jej dzban pełen malin, a w domu ogłasza, że Alina uciekła z kochankiem. Spełnia swoje marzenie, zostaje żoną księcia i Panią na Zamku – ale w żaden sposób nie potrafi pozbyć się piętna morderczyni, czerwonej plamy od malin lub od krwi. Plamy, która pojawiła się na jej czole i zmuszona jest przez to nosić zasłaniającą piętno przepaskę.
Pierwsza zbrodnia pociąga za sobą kolejne. Balladyna wstydzi się matki, więc więzi ją w wieży, a wkrótce wypędza z Zamku. Gdy jej mąż wyrusza na wojnę, ona knuje i romansuje z Fon Kostrynem, dowódcą straży zamkowej. Kolejnymi ofiarami tej pary są: Grabiec – dawny kochanek i mimowolny świadek zabójstwa Aliny, Pustelnik – który odkrył tajemnicę siostrobójstwa, Gralon – posłaniec od Kirkora, Kirkor – zdradzony i zabity w bitwie przez Fon Kostryna, a w końcu i sam Fon Kostryn – kochanek i wspólnik Balladyny we wcześniejszych zbrodniach, który stał jej na drodze do sprawowania rządów.
Już jako samodzielna władczyni, Balladyna chce zakończyć pasmo zbrodni i występków i starym zwyczajem przystępuje do sądzenia. W trzech kolejnych sprawach uznaje, że winni zbrodni zasługują na śmierć. Nie dopuszcza, albo nie chce dopuścić do siebie myśli, że sprawuje sąd nad swoimi występkami. Kiedy po raz trzeci wydaje wyrok śmierci – ginie rażona piorunem. Zbrodnia zostaje ukarana, a sprawiedliwości staje się zadość.
Jako że to motyw baśniowy, równolegle do głównej osi wydarzeń rozgrywają się dzieje postaci fantastycznych – miłość leśnej nimfy Goplany, królowej jeziora, do wiejskiego osiłka Grabca, miłość pasterza Filona do martwej Aliny, zaklęcie Grabca w wierzbę, a potem w króla dzwonkowego. Obydwie płaszczyzny, ta realna i ta nierzeczywista, splatają się ze sobą, a działania postaci z obu przedstawionych w dramacie światów mają swoje wymierne konsekwencje w obu wymiarach.
Kirkor – rycerz-książę, pan na zamku w pobliżu jeziora Gopło. Szczery, uczciwy i szlachetny. Bierze za żonę córkę wdowy, dziewczynę z ludu – Balladynę.
Pustelnik – zdetronizowany w wyniku spisku swojego brata król Popiel III, władca w Gnieźnie. Żyjący na odludziu samotnik, znachor i miejscowy mędrzec. Przechowuje w ukryciu koronę Lecha – tradycyjne insygnium królewskie.
Wdowa – prosta wiejska kobieta, matka Balladyny i Aliny. Chce zapewnić córkom lepszy los.
Balladyna – córka Wdowy, piękna, czarnowłosa dziewczyna o czarnych oczach. Pod maską tajemniczej osoby kryje się w gruncie rzeczy próżna, rozpustna i pełna kompleksów wiejska dziewczyna o złym charakterze, skłonna do oszustw i intryg, pełna pychy, egoizmu i wygórowanych ambicji. Dla osiągnięcia swoich celów nie cofnie się nawet przed zbrodnią. Zmuszona do rywalizacji z siostrą o względy przystojnego i bogatego Kirkora, woli zabić ją, niż uczciwie podjąć wyzwanie i pogodzić się z porażką.
Alina – druga, młodsza córka Wdowy. Smukła blondynka o niebieskich oczach. Skromna i łagodna, szczera i pracowita. Jest posłuszna matce i kocha ją, podobnie jak siostrę, której zwykle ustępuje. Ginie zamordowana przez Balladynę, zazdrosną o to, że mogłaby zostać wybranką Kirkora.
Filon – subtelny, sentymentalny, nieco nadmiernie wrażliwy pasterz-szaleniec, poszukujący idealnej miłości. Swój ideał odnajduje w martwej Alinie i bezskutecznie próbuje ją ratować.
Grabiec – syn wiejskiego organisty, „rumiany amant”, rubaszny prostak i nierób, lubujący się w obżarstwie i pijaństwie. Kochanek Balladyny i niespełniona miłość Goplany. Żałosny król dzwonkowy, przez chwilę, w trakcie uczty, potraktowany jak poważny władca z powodu podarowanej mu przez Goplanę korony Lecha, którą nosił. Ta korona stała się zresztą przyczyną jego śmierci. Grabiec został zamordowany przez Balladynę, która chciała zdobyć koronę Lecha dla siebie.
Fon Kostryn – syn wisielca, podający się za szlachetnie urodzonego (stąd ów przedrostek „Fon” – z niem. von), cudzoziemiec, dowódca straży zamkowej Kirkora. Przebiegły, fałszywy i wyrachowany, sprawny dwulicowy intrygant, żądny władzy i bogactwa. Próbuje manipulować Balladyną i wykorzystać ją dla osiągnięcia własnych celów. Zostaje jej wspólnikiem w zbrodni (Gralon, Grabiec, Pustelnik) i kochankiem. Nie docenia jednak inteligencji i żądzy władzy swojej kochanki i po zabiciu Kirkora w bitwie ginie otruty przez Balladynę.
Gralon – rycerz ze świty Kirkora, posłaniec księcia przynoszący Balladynie zapieczętowaną skrzynię i zakaz jej otwierania, co ma być sprawdzianem jej lojalności względem Kirkora. Pierwsza ofiara wspólnej zbrodni Balladyny i Fon Kostryna.
Dziejopis Wawel – groteskowy erudyta i dziejopis , który w epilogu rozmawia z publicznością, mitologizując jej postać i ośmieszając rozważania historyków.
Goplana – nimfa wodna, obdarzona czarodziejskimi mocami królowa fal na jeziorze Gopło. Zajmuje się światem przyrody, ale równie wiele czasu poświęca na podziwianie i upiększanie własnej urody. W niewytłumaczalny sposób zakochuje się w przeciętnym wieśniaku Grabcu i, aby zdobyć jego miłość, ingeruje w ludzkie sprawy. Ciąg zdarzeń, który zainicjowała i których skutki przeraziły ją tak bardzo, że w końcu ucieka od świata ludzi.
Chochlik i Skierka – leśne duszki, elfy na usługach Goplany. Niezbyt pracowite, za to skore do wszelakich psot, szaleństw i złośliwości. Goplana trzymała je w ryzach za pomocą swoich czarodziejskich mocy.
