Inspiracją do napisania Zemsty był autentyczny konflikt pomiędzy wojewodą Piotrem Firlejem i kasztelanem Janem Skotnickim, dawnymi właścicielami zamku w Odrzykoniu pod Krosnem. Hrabia Aleksander Fredro stał się współwłaścicielem części zamku w 1828 roku, po ślubie z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową. Przeglądając zamkowe archiwa, pisarz odnalazł pochodzące z XVII wieku akta procesów sądowych i na ich podstawie stworzył niezwykle zabawną komedię utrzymaną w konwencji antycznego dramatu.
Z archiwalnych dokumentów wynikało, że rody Firlejów i Skotnickich skłócone były od tak wielu lat, że nikt już nie pamiętał z jakiego powodu. Piotr Firlej (pierwowzór Cześnika), zawadiaka i gwałtownik, stale dokuczał Janowi Skotnickiemu (pierwowzór Rejenta), który z kolei był pieniaczem i krętaczem. Ten postanowił się zemścić i ustawił rynny dachowe w taki sposób, że zalewały zabudowania Firleja. Wściekły Firlej napadł na robotników Skotnickiego i zniszczył rynny, za co ten pozwał go przed sąd i sprawę wygrał. Wieloletni spór zakończył się dopiero w 1630 roku, kiedy na ślubnym kobiercu stanęły dzieci pokłóconych szlachciców, wojewodzic Mikołaj Firlej i kasztelanka Zofia Skotnicka.
Ta odnaleziona w starych dokumentach historia stała się dla Fredry kanwą opowieści o sporze dwóch powiatowych dygnitarzy – Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka, którzy po sąsiedzku zajmowali podzielone na dwie części zrujnowane zamczysko.
Akcja Zemsty toczy się w starym, zrujnowanym zamku gdzieś na bliżej nieokreślonej prowincji, na początku XIX wieku, tuż po upadku Rzeczypospolitej, ale jeszcze przed wkroczeniem wojsk napoleońskich na ziemie polskie.
Nie masz nic tak złego, żeby się na dobre nie przydało. Bywa z węża dryjakiew (czyli lekarstwo), złe często dobremu okazyją dają.
Można by to samo wyrazić używając przysłów, zarówno tych powszechnie znanych: nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, jak i rzadko spotykanych: gorzkie prawdy ciężko się połyka, ale później korzystnie się odbijają. Jakichkolwiek słów by nie użyć, możemy dopatrywać się dwojakiego przesłania motta utworu: jawnego i ukrytego.
Pierwsze z nich – jawne – związane jest z samym tytułem utworu i perypetiami bohaterów. Zaplanowany przez Cześnika odwet miał pogrążyć Rejenta, czyli innymi słowy – zaszkodzić mu, wyrządzić mu zło. Paradoksalnie jednak, cała intryga doprowadziła do szczęśliwego zakończenia, zgodnego z ukrytymi planami mających się ku sobie podopiecznych obu złośników. Złe intencje i zamiary przyniosły dobre owoce.
Drugie – ukryte przesłanie – związane jest z sytuacją polityczną towarzyszącą powstawaniu utworu. W 1833 roku bardzo świeże były jeszcze ponure nastroje po upadku powstania listopadowego. Fredro, który służył w wojsku Księstwa Warszawskiego i uczestniczył w całej kampanii rosyjskiej Napoleona, mocno przeżył klęskę powstania. Wybierając motto do komedii osadzonej w czasach szlacheckiej przeszłości, zachęcał do optymizmu, dawał do zrozumienia, że być może nie wszystko jeszcze stracone, bo: Nie masz nic tak złego, żeby się na dobre nie przydało.
Osią fabuły jest sąsiedzki spór o mur graniczny, który dzieli zamek zamieszkiwany przez Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka. Rejent zamierza naprawić mur, ale Cześnik nie wyraża na to zgody. Równolegle toczą się wątki romansowe: ślubne plany Cześnika względem Podstoliny i skrywana miłość Klary i Wacława, przedstawicieli młodszego pokolenia zwaśnionych rodów. Sytuację komplikuje fakt, że Wacław i Podstolina mieli kiedyś romans, a Rejent zamierza pokrzyżować plany Cześnika, żeniąc tę parę. Cześnik nie pozostaje mu dłużny i obmyśla własny plan zemsty. Rozwój wydarzeń, sprowokowany intrygami Rejenta i Cześnika sprawia, że w końcu to wątek miłosny pozwala zażegnać spór o naprawę muru i pogodzić kłócących się sąsiadów. Ukrywający swe uczucia Wacław i Klara biorą ślub, a opowieść kończy się szczęśliwie dla wszystkich bohaterów:
Fredro przekonuje nas, że czasem i nieczyste zamiary mogą doprowadzić do dobrych rezultatów.
Kawaler, opiekun Klary, współwłaściciel zamku. Jego nazwisko jest odzwierciedleniem cech charakteru. Porywczy i impulsywny egoista, przeświadczony o swojej wyższości, uparty i mściwy. Gotów jest za wszelką cenę obstawać przy swoim zdaniu, nie licząc się z nikim i z niczym. Karykaturalne uosobienie sarmaty i warchoła. To szlachcic-żołnierz, zabijaka i despotyczny furiat o ambicjach większych niż jego majątek. Postać wzorowana na wojewodzie Piotrze Firleju.
Drugi współwłaściciel zamku. Podobnie jak u sąsiada i jego nazwisko odpowiada cechom charakteru. Małomówny i milczący flegmatyk. Skromny jest tylko z pozoru, a pod obłudnie przybraną pokorną pozą pełen jest zawiści. Pozornie bogobojny, zgadza się ze swoim ulubionym powiedzeniem: niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba tylko wtedy, gdy osiąga z tego jakieś korzyści. Jest chytry, chciwy i równie mściwy i uparty jak Cześnik. Jest typem nielubianego w dawnej Polsce szlachcica-prawnika, dorobkiewicza, krętacza i pieniacza. Pierwowzorem tej postaci jest kasztelan Jan Skotnicki.
Wdowa, która o kolejnym zamążpójściu myślała głównie w kategoriach przyszłych korzyści materialnych. Kochliwa i skłonna do romansów, ale prawdziwe uczucia są jej obce. Dba jedynie o własną wygodę i dostatek.
Syn Rejenta; na zabój zakochany w Klarze, podopiecznej Cześnika. Rozsądny i zdeterminowany, by doprowadzić do pogodzenia skonfliktowanych sąsiadów, nie tylko ze względu na miłość do Klary. Przed laty, udając litewskiego księcia, romansował z Podstoliną, która wciąż pozostaje łakoma na jego względy i na jego majątek, który niechybnie odziedziczy po Rejencie.
Bratanica i podopieczna Cześnika, zakochana w Wacławie marzy o poślubieniu go. Nie zgadza się jednak na ucieczkę i potajemny ślub, ale aktywnie działa na rzecz ich wspólnych planów. Energiczna i rezolutna, od wyznającego jej miłość Papkina oczekuje dowodu miłości w postaci „krokodyla”. Nie jest świadoma dawnego romansu Wacława i Podstoliny.
Żołnierz-samochwała, rezydent w domu Cześnika, gaduła, mitoman i podszyty tchórzem pozer. Jest interesowny i zakłamany, wyniosły wobec ludzi niższego stanu i służalczo uprzejmy względem ludzi zamożnych. Ubrany na francuską modłę, kontrastuje z tradycyjnym, szlacheckim wyglądem pozostałych bohaterów. Jednak w gruncie rzeczy, jego nieustanne wpadki i gafy rozładowują często napiętą sytuację i nadają groźnie wyglądającemu konfliktowi mocno komediowy charakter.Dyndalski – marszałek Cześnika, wzorzec starego wiernego sługi, którego łączą z chlebodawcą niemalże poufałe relacje. Nie nadużywa jednak tego zaufania, szanuje Cześnika i pozostaje lojalny względem swego pana. Dyndalski najmocniej zapada w pamięć w scenie, w której Cześnik dyktuje mu treść listu do Wacława.
